همایش بین­المللی " انقلاب مشروطیت ایران و چشم­اندازهای جهانی آن"، در معروف­ترین دانشگاه ایالت مریلند آمریکا به پایان رسید.

آغاز سال تحصیلی امسال برابر بود با صد و پنجاهمین سال کار این دانشگاه. علاوه بر دیگر برنامه­ها و مراسم "جشن تولد دانشگاه مریلند" با صد و پنجاه شمع روی کیک بزرگ این مهمانی عظیم، مدیریت این دانشگاه برای نشان دادن پیشرفت­های علمی آن، به ویژه در زمینه­ی مطالعات مربوط به خاورمیانه و اسلام، به طور کلی، و مطالعات فارسی، به شکل خاص، از روز 21 تا 24 سپتامبر، برابر با سی­ام و سی و یکم شهریور تا دیروز، دوم مهرماه جاری، این سمینار را برگزار کرد.

این مراسم، همچنین مصادف بود با صدمین سال­گرد انقلاب مشروطیت ایرن. به همین مناسبت، مرکز مطالعات فارسی این دانشگاه، به مدیریت پروفسور احمد کریمی حکاک، خاصه با هم­کاری کانون وکلای ایرانی در امریکا، این کنفراس چهار روزه­ را اداره و حمایت کرد.

بسیاری تاریخ­دانان و محققان انقلاب مشروطه­ی ایران را یکی از عمده­ترین نقاط عطف در سرنوشت خاورمیانه برای تغییر مسیر آن از جهان سنتی به سمت دنیای مدرن می­دانند. این رخ­داد در مرداد 1285 خورشیدی، برابر با سال1906 میلادی در ایران روی داد، اما بحث­های سیاسی و اجتماعی و مطالعات علمی درباره ی چه­گونه­گی، تبعات، نتایج و ناکامی­های آن همچنان بین اهل نظر رواج دارد.

در این کنفرانس تعدادی از فعالان فرهنگی و شخصیت­های علمی، به ویژه شماری از سرشناس­ترین کسانی که در مورد انقلاب مشروطیت مطالعات متمرکزی داشته­اند، سخنرانی کردند. مراسم معرفی و گشایش این کنفراس پنج شنبه شب و سخنرانی­ها ساعت هشت و نیم صبح جمعه شروع شد؛ با خوش­آمدگویی جین جیمز اف هاریز، از دانشکده­ی هنر و علوم انسانی، پروفسور مایکل لانگ، رئیس دپارتمان زبان، ادبیات و فرهنگ و دکتر کریمی حکاک.

بخش نخست این برنامه را دکتر احسان یارشاطر، مدیر دنش­نامه­ی بزرگ "ایرانیکا" اداره کرد؛ با عنوان "انقلاب مشروطیت ایران: سابقه­ی یک­صد ساله". در حاشیه­ی این گردهمایی، گفت و گویی با استاد یارشاطر انجام داده­ام، و ابتدا از وی پرسیدم چرا رویداد مشروطیت ایران را عده ای انقلاب مشروطیت، و عده ای آن را جنبش مشروطیت می­خوانند؟

سخنران بعدی سمینار " انقلاب مشروطیت ایران و چشم­اندازهای جهانی آن"، اروند آبراهامیان بود از برانچ کالج نیویورک، که در مورد رابطه ی انقلاب مشروطیت با ایران کنونی سخن گفت؛ با عنوان "انقلاب 1906 در سال 2006 ".

سپس دکتر ژانت آفاری، تاریخ دان نامی ایرانی و استاد دانشگاه پوردو، درباره­ی "دموکراسی و ناسیونالیسم در ایران و موانع دموکراسی در ایران قرن بیستم" صحبت کرد. وی در نخسیتن کتاب­خود با عنوان "مشروطیت"، به "دخالت قدرت­های خارجی و عوامل بیرونی برای پانگرفتن دموکراسی در ایران" پرداخته است؛ او معتقد است بحث­های نخستین دموکراسی با ورود قشون خارجی به ایران در سال­های 1908 و 1911 متوقف شد. هرچند عده­ای در مخالفت با "تئوری توطئه" کاملا با خانم آفاری موافق نیستند، وی در حال تدوین کتابی دیگر است در همین باره. جداگانه از او پرسیدم آیا در این تحقیق خود به نتایج تازه­ای دست یافته است که این نظریه را دنبال می­کند؟

سخنران بعدی کنفرانس مشروطیت در دانشگاه مریلند، شائول بخاش، استاد دانشگاه جرج مسون بود. وی از "باز اندیشی راجع به اصلاحات؛ برخورد یا به هم رسیدن جامعه­ی مدنی و اسلام" گفت که خاصه در دوره­ی مشروطه در حکومت ایران علنا به موضوع مطرحی تبدیل شد. به اعتقاد او جنبش اصلاحات ایران که با انتخاب محمد خاتمی در 1997 به اوج رسید، نتیجه­ی مطالبات مختلفی بود اما از قوی ترین این عوامل، همان باور به نقش قانون، آزادی بیان، حقوق فردی و سرانجام جدایی دین از دولت بود.

عنوان سخنرانی مایکل زیرینسکی از دانشگاه ایالتی بویس، "بریتانیا و امریکا در ایران سال­های 1890 تا 1960، اهداف منتاقض و نتایج یگانه" بود.

نخستین سخنرانی بعد از ظهر جمعه را نویسنده و محقق، دکتر عباس میلانی، رئیس بخش مطالعات ایرانی دانشگاه استندفورد کرد با سرخط "محمدرضا شاه پهلوی، مشروطه­خواهی و مدرنیته؛ یک تاریخ معذب". کتاب "معمای هویدا" میلانی، از پرفروش ترین و جنجال برانگیزترین نقدهایی است که بر تاریخ معصر ایران نوشته شده و به زبان­های مختلف، از جمله انگلیسی و فارسی در آمده است. وی کتاب را تلویحا خطاب به سردمداران حکومت ایران در دوره­ی پهلوی و جمهوری اسلامی با این جمله تمام می­کند: "بر هر دو تبارتان لعنت باد!"

سپس نگین نبوی از دانشگاه نیویورک در مورد "مدرنیته، مطبوعات و افکار عمومی ایران در دوره ی مشروطیت" سخن گفت.

سخنرانی بعدی، متعلق به عباس امانت، استاد دانشگاه ییل بود با تیتر "خاطره و فراموشی در تاریخ نگاری انقلاب مشروطیت".

به گفته­ی بسیاری از حاضران در این جلسات، از جمله دانشجویان علاقه­مند به تاریخ ایران، یکی از جذاب­ترین سخنرانی­ها را محمد توکلی طرقی کرد؛ استاد دانشگاه تورنتو و رئیس دپارتمان تاریخ شناسی در یکی از شعبه­های این دانشگاه در کانادا؛ راجع به "مادرسالاری، میهن پرستی و مشروطیت". وی با استفاده از تعداد زیادی کاریکاتور که در نشریات دوره­ی مشروطه و اندکی پس از آن در ایران چاپ شده، نشان داد که "وطن" در آن هنگام به سان یک مادر پیر بیمار انگاشته می­شد که فرزندان غیورش باید از آن پرستاری می­کردند. در پایان سخنرانی­اش، از وی خواستم این نکته را برای شنونده­های فارسی زبان رادیو زمانه نیز توضیح دهد:

مراسم شام با شرکت سخنرنان، حامیان مالی و دست­اندرکاران کنفرانس "مشرطه" و دیگر مهمانان، را آوازه خوان دورگه­ی ایرانی – امریکایی، "هاله" زینت بخشید. هاله، ترکیبی از اشعار مولوی، فروغ فرخزاد و دیگران شاعران را به دو زبان فارسی و انگلیسی، با ریتم نوحه­های مذهبی رایج در دهه­ی گذشته و دوره­ی جنگ ایران اجرا کرد؛ کاری که مخاطبان حاضر را بین شگفتی و تحسین سرگردان نگاه می­داشت. نوحه­سرایی­های آشنایی که بسیاری از آن متنفر هم هستند، و مداحانی چون آقای کویتی پور آن را در جمهوری اسلامی می­خوانند، تبدیل شد به آواز دلنشین دختری جوان با لباسی باز در آمریکا؛ اما حتی او هم هنگام خواندن سینه می­زد!

و روز دوم همایش انقلاب مشروطیت در ایران با سخنرانی ناهید مظفری، از مدرسه­ی هنرهای تصویری آغاز شد؛ به عنوان "دهخدا، مونتسکیو و فن مشروطه­خواهی ایرانی". وی با اشاره به تأثیر جریان "روشنگری" اروپا و "دموکراسی خواهی اجتماعی" روسیه بر انقلاب مشرطه­ی ایران، بر این نکته تکیه کرد که برداشت مفاهیم از متون غربی و به کارگیری آنها در اداره­ی کشور ایران سرونوشت غم انگیزی دارد.

پس از خانم مظفری، سیروس امیرمکری، عضو کانون وکلای ایرنی امریکا، اما در جایگاه یک محقق مستقل صحبت کرد؛ زیر موضوع "توزیع قدرت، مشروطیت و بحران­های سیاسی".

فرزین وحدت، از کالج وسار، اما در مورد "بحث مذهبی بین آیت­الله­ها نائینی و نوری بر سر مشروطه­گرایی و مدرنیته" سخن گفت.

"توجهی دوباره به حقوق؛ گسترش جامعه­ی قانون­گرا و وضعیت قوه­ی قضائیه، هنگام مشروطیت" تیتر سخنان علی قیصری بود از دانشگاه سان دیاگو.

پانل عصر روز شنبه را دکتر حورا یاوری، استاد دانشگاه کلومبیا اداره کرد. خانم یاوری، منتقد برجسته­ی ادبی، بیرون از سالن کنفرانس برای ما از تأثیر انقلاب مشروطه ی ایران بر رمان فارسی می­گوید:

شهرنوش پارسی پور، رمان نویس و مترجم کتاب "توبا و معنای شب" او، کامران تلطف، از دانشگاه آریزونا، به دو شخصیت رمان­های پارسی پور پرداختند: "زرین کلاه" و "توبا" که گویی دوره­ی قاجار و پهلوی را زیسته و سه واقعه­ی مهم تاریخ معاصر ایران، جنبش مشروطیت، جریان دکتر مصدق با ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی را تجربه کرده است. توبای چهارده ساله، تن به ازعقدی می­دهد که لازمه­ی عشق و وصال دو نفر دیگر است. اما پس از چهار سال علیه این تصمیم خود و آن شوهر، عصیان می کند و سپس همسر یک شاهزاده­ی قاجار می­شود. توبا قالی باف است و در کتاب پارسی پور، نماد جامعه­ی ایران. توبا همراه فرزندانش، با داستان­های پی در پی و گاه در هم تنیده، روی کار آمدن جمهوری اسلامی را نیز می­بیند. شهرنوش پارسی پور در رمان­هایش به ویژه از اساطیر بهره­ی بسیار می­گیرد. این موضوع را در کناری، با خود او در میان می گذارم:

در این بخش از همایش، فیلم "زرین" نمایش داده شد، به کارگردانی شیرین نشاط و بازی­گری خود شهرنوش پارسی پور در نقش مدیر یک روسپی­خانه در تهران قدیم. زرین که روسپی جوانی است، با نارضایتی و بی­اعتنایی، مردان متفاوتی را در بستر خود می­پذیرد اما از هنگامی که یک نوازش برای او نخستین تجربه­ی لذت را آورد، او دیگر همه­ی مردان را بدون سر می­بیند. "زرین" سراسیمه و وحشت­زده، برای شست و شوی خود به حمام عمومی می­رود، در برابر همه کاملا عریان می­شود و آن­اندازه خود را می­شوید و می­سابد که پوستش زخمی و دیگرگون می­شود و سپس برای توبه به امامزاده پناه می­برد اما انجا هم زنان را می­بیند که سراسر سیاه پوشیده­اند، مرثیه سرایی می­کنند و شیون سر می­دهند و مردانی که همچنان سر ندارند و به تفسیر برخی، "یک­سره آلت­ند". این فیلم برگرفته از مجموعه داستان "زنان بدون مردان" شهرنوش پارسی پور، در مراکش فیلم برداری شده است.

از دیگر سخنرانان کنفرانس انقلاب مشرطه در دانشگاه مریلند، تورج اتابکی، از موسسه­ی بین المللی تاریخ اجتماعی بود از هلند؛ با مطلب "جنبش مشروطیت در ایران و وابسته­گی­های آن به سرزمین­های شمال دریای خزر". و لیمان استبینز، از دانشگاه شیکاگو، با مقاله­ی "بریتانیا و انقلاب مشروطه در بوشهر. لیمون می­کوشد چکیده­ای از تحقیقش را برای رادیو زمانه به فارسی بگوید:

همچنین توماس ام. ریکز، پژوهشگر مستقل، درباره­ی "مسیونرهای پرسبیتری امریکایی در انقلاب تبریز، 1906 تا 1911 ؛ موقعیت بین المللی انقلاب مشروطه­ی ایران" صحبت کرد.

و سرانجام فرزین وجدانی، از دانشگاه ییل رشته سخنرانی­های همایش بین­المللی " انقلاب مشروطیت ایران و چشم­اندازهای جهانی آن"، را در دانشگاه مریلند آمریکا به پایان رساند؛ با طرح این پرسش که " آیا می­توان رابطه ی دولت­های عثمانی و ایرانی در دوره­ی استبداد صغیر را یک مورد هم­کاری فراملی خواند؟"

در کنار سالن کنفرانس، نمایش­گاه عکس­های ارزشمند و نادری از دوران قاجار و مشروطه، و همچنین کتاب­های سخنرانان در همین رابطه، برقرار بود.