دائرة المعارفِ قرآن (Encyclopedia of Quran) ، فراورده پژوهشِ شماری از قرآن‌شناسانِ متبحرِ جهان است که نشر دانشگاهی بريل (Brill Academic Publishers) در لايدن هلند، پنجمين و واپسين جلد آن را پاييز سال آينده منتشر می‌کند. اين دانش‌نامه، زير نظر و ويراستاریِ خانم Jane Dammen McAuliffe  استادِ تاريخ و ادبياتِ عربی در دانشگاهِ Georgetown در واشينگتن، طی ساليانی چند، فراهم آمده است. اين نخستين شرح جامع بر واژگانِ مهم متنِ مقدس مسلمانان به شيوه علمی و فارغ از رويکردهای سنتی و فرقه‌گرايانه است. از اين رو، شماری از پژوهش‌گران قرآن، مانند محمد ارکون، استاد بازنشسته دانشگاهِ سوربن، پاريس، اين کتاب را مهم‌ترين دائرة المعارف قرآن در عصر جديد ارزيابی کرده‌اند.

نويسندگانِ اين دائرة المعارف انگليسی، بيشتر، قرآن‌شناسانِ اروپايی و امريکايی هستند و پژوهش­گرانِ مسلمان در آن سهم بسيار اندکی دارند. محمد ارکون و نصر حامد ابوزيد دو پژوهش‌گر مسلمانِ الجزايری و مصری از چهره‌های شناخته شده جهان اسلام‌اند که پاره‌ای از درآيه يا مدخل‌های اين دائرة المعارف را نوشته‌اند. تنها ايرانی در اين ميان، محمد علی امير معزی، استاد مدرسه مطالعات عالی، در دانشگاهِ سوربن است. مديرانِ طرح اين دائرة المعارف، زبان انگليسی را به دو سبب برگزيده‌اند: يکی از آن رو که انگليسی، شايد تنها زبانی است که می‌تواند زمينه مشترک ميان قرآن‌شناسان و پژوهندگانِ متن مقدس اسلام در سراسر جهان قرار گيرد و دوم آن‌که تبيين علمی – زبان‌شناختی، تاريخی – و مدرنِ مفاهيم قرآن شايد به زبان‌های کشورهای اسلامی دشوار باشد؛ زيرا زبان‌های موجود در کشورهای اسلامی هنوز نتوانسته‌اند دانش انتقادی برآمده از روش‌های مطالعه تاريخی و تفسير متن در سده بيستم را به فرهنگِ خود انتقال دهند.

از اين روست که بسياری از اسلام‌شناسانِ جهان باور دارند، شناختِ تاريخی و انتقادی به اسلام و متن‌های بنيادگذار آن، از چند دهه پيش به اين سو، بيشتر، در زبان‌های مدرن توليد می‌شود. نه تنها غربيان که اکنون اسلام‌شناسان و قرآن‌پژوهانِ مسلمان نيز محصول مطالعاتِ علمی خود را بيشتر به زبان‌های غربی می‌نويسند و منتشر می‌کنند. شماری از اسلام‌شناسانِ بزرگِ معاصر از اين ابراز تأسف کرده‌اند که در کشورها و جوامع اسلامی، هم‌چنان درکِ سنتی و غيرتاريخی از اسلام حتا بر گروه نخبه‌گان چيرگی دارد و موانع نظری و عملی بسياری، راه را بر تفسيرهای تاريخی و برابر با معيارهای موجود در دانش زبانی و علم هرمنوتيک بسته است.

در اين‌باره

خلجی، مهدی، اسلام بدون مسلمانان، کتابچه